Rize'de geleneksel konut mimarisinde yapı malzemesi olarak genellikle ahşap ve taş tercih edilir.
Doğu Karadeniz Bölgesi’nde evler; coğrafi yapı gereği genellikle yamaçlarda, dağınık şekilde, çoğu zaman aile içi birkaç evlik gruplar halinde bazen de birbirinden 1-2 km mesafede konumlanır. Yamaçlara ve tepelere serpilmiş orman ve yeşille bütünleşmiş birkaç evden oluşan yerleşmeler, hatta bazen tekil olan bu konutlar güzel manzaralar ortaya çıkarırlar. Genellikle dar ve dolambaçlı patikalardan yürümek, evlere ulaşmanın tek yoludur.
Malzeme Seçimi:
Rize'de geleneksel konut mimarisinde yapı malzemesi olarak genellikle ahşap ve taş tercih edilir. Ahşap, bölgede kolay bulunan ve kolay işlenebilen bir yapı malzemesi oluşuyla öncelikli tercih edilir. Çam, ladin, kayın gibi ahşabın dayanıklı türlerinin kullanımı yaygındır. Kıyı kesiminde kestane, iç kesimlerde ise çam, yakın çevrede kolayca bulunabilmesi nedeniyle en çok tercih edilen ahşap yapı malzemesini oluştururlar. Bunların haricinde ceviz, meşe, karaağaç, gibi daha az bulunan sert ağaç türlerine de yer verilmiştir. Ahşabın yanı sıra, daha az bulunması nedeniyle ikinci derece kullanılan yapı malzemesi taştır. Ayrıca özellikle kıyı kesiminde çatı ve bacalarda tuğla, kiremit gibi pişmiş toprak da kullanılmıştır.
Yapı Sistemleri:
Yörede başlıca üç tip yapı sistemi kullanılır. Bunlardan birincisi ahşap yapı yığma sistemdir. Dikmeler kullanılmadan, ahşabın yatay olarak üst üste bindirilmesiyle kurulan yığma yapı sistemine daha çok ahşabın bol olduğu iç kesimlerde ve yaylalarda rastlanır. İkinci yapı sistemi ise, ahşap çatma ya da iskelet yapı sistemidir. ''Çatma, ahşap, iskelet, ahşap karkas'' gibi farklı isimlerle de ifade edilen bu yapı sistemi dikmeler kullanılarak uygulanır. Üçüncüsü ise karma yapı sistemidir. Bu sistemde genellikle 50 cm. kalınlığında molaz taşla yapılan temel duvarlar yükseltilerek, bodrum kat oluşturulur ve bunun üzerine de ahşap çatma katı inşa edilir.
Örtü Sistemleri:
Yapı sistemi ve dış duvar dolguları ne olursa olsun, Rize yapılarının çatı kuruluşunda iklim koşulları önemli etkendir. Duvarların yağmurdan korunabilmesi için saçaklar olabildiğince geniş tutulur. Çatı arasına yapılan havalandırmalarla, nemden kaynaklı çürüme engellenir. Çatı yüzeyleri üç ya da dört eğimli olabilir. Eğimlere göre farklılık görsel etki yaratan bu çatı türleri, yörede sırayla ''semer'', ''üç omuz'', ''dört omuz'' olarak adlandırılır. Çatı eskiden balta ile ayrılan ahşap tahtalar (hartama) ile örtülü iken, daha yakın tarihlerde kıyı kesimlerinde alaturka kiremitler tercih edilmiştir.
Mimari Özellikler:
Evlerin dış cepheleri süsleme ve mimari açıdan vurgulanarak ön plana çıkarılmıştır. Konutlar genellikle yamaçların eğimine uyacak şekilde bodrum kat üzeri iki kattan inşa edilmiştir. Bodrum katı genellikle ahır olarak kullanılmıştır. Genellikle ahırlara evin her iki cephesinden de giriş bulunur. Çamlıhemşin ve Fındıklı konutlarında bodrum katında genelde iki ahır bölmesi vardır. Üzerleri düzgün kesme taştan yapılı, basık kemerlerle taşınan tonozlarla örtülüdür. Geçmiş yıllarda bu evlerde kalabalık aileler yaşamaktaydı ve ahıra büyük önem verilmekteydi. Ahırların içinde hayvanların beslendiği yemlikler ve su içtiği yalaklar bulunmaktadır. Zeminleri genellikle taş döşeli olmakla beraber bazılarında ahşap ve tuğla malzeme de kullanılmıştır. Doğu Karadeniz evleri ülkemizin diğer bölgelerindeki evlere göre farklılıklar gösterir. Karadeniz evinde en önemli mekân mutfak, yani 'ahşaphane'dir.
Mutfak bu evlerde günlük hayatın geçtiği mekândır. Mutfaktan salona yani 'hayat' kısmına geçilir. Salon evin merkezindedir ve yamaca bakar, dolayısıyla manzaraya açık konumdadır. Önünde sıra pencereler, gerisinde genellikle ahşap bir sedir yer alır. Salonun sağında ve solunda odalar yer alır. Odalara, dışarıdan başka bir giriş de olabilmektedir. Bu odaların çoğunda Bursa kemerli şömine ve banyo bulunur. Rize merkezindeki konaklardan, Rize Müzesi, Çay Müzesi ve Atatürk Evi’nde, Çamlıhemşin ile Fındıklı ilçelerinde bulunan sivil mimari eserlerinde de bu özellikleri görebilirsiniz. Özellikle Çamlıhemşin İlçesi’ndeki kesme taş konaklar arasında mimari çağı 18-19. yüzyıla kadar uzanan eserler dikkat çekicidir. Fındıklı'daki dolgu taş ev örnekleri de özellikle Çağlayan ve Aslandere köylerinde bulunmaktadır. Bu evlerin çoğunun yanında bulunan serender, Karadeniz evinin tipik bir özelliğidir. ''Nayla'' da denilen serenderler, yiyeceklerin (özellikle mısır, bakliyat, patates, yağ, peynir vb.) zararlılardan korunmasını, kurutulmasını ve depolanmasını sağlayan, direkler üzerine yapılmış, kolay yerleştirilip çekilen bir merdivenle çıkılan ahşap ambarlardır. Geleneksel yayla evleri ise sadece birkaç ay kalınacağından daha basit ve tek katlı ahşap yapılardır.
KARADENİZ NAYLALARI
Karadeniz yöresel mimarisinin tipik bir mimari elemanı olan nayla (serender), yiyeceklerin (özellikle mısır, bakliyat, patates, yağ, peynir, kış armudu, laz elması, ince hurma, muşmula vs.) zararlılardan korunması, kurutulması ve depolanması için kullanılır. Direkler üzerinde kurulu, ahşap ve çatılı bir yapıdır. Genellikle cephelerinde ahşap süslemeler bulunur. Yerden belli bir mesafe yüksekte kalan naylaya, kolay yerleştirilip çekilebilen bir merdivenle ulaşılır.
YAYLA EVLERİ
Rize yaylalarında genelde iki tip ev vardır. Ahşap ve taş evler. Geleneksel konut yerleşim tarzının aksine yayla evleri birbirine yakın konumdadır. Ancak aynı yaylada birden fazla köy yerleşmişse köyler arasındaki mesafe biraz daha belirgin olur.
AHŞAP EVLER
Ormana yakın yerlerdeki yayla evleri ahşaptır. Ahır olan alt kat taş, mutfak, kiler, oturma ve yatma yeri olarak kullanılan üst kat ise kalın tahtadan yapılır. Çatı, “hartama”, “harduma”, “hartuma” ya da “hartıma” denilen, yaklaşık 1,5-2 cm kalınlığındaki çam tahtalarla örtülür. Rüzgârın uçurmaması için üzerine taş parçaları yerleştirilir. Üst katlar bazen tek, bazen de iki bölmeli olabilir. Tek bölmeli olan evlerde kiler, mutfak, oturma ve yatma yeri aynı oda içindedir. İki bölmeli olan evlerde, bir taraf mutfak ve kiler, diğer taraf oturma ve yatma bölümü olarak kullanılır. Evlerde ocak vardır. Ocağın olduğu giriş kısmının zemini de genelde ahşaptır.
TAŞ EVLER
Ormana uzak yaylalarda evler taştan yapılır. Taşların nizami bir şekilde, harçsız üst üste konmasıyla oluşturulur. Kimi yaylalarda evlerin üzeri hartama, kiminde ise çadır bezi ile örtülüdür. Bu evler tek katlı ve tek bölmelidir. Evin bir tarafı mutfak, diğer tarafı ise oturma ve yatma yeri olarak kullanılır. Bazen yatma bölümüne basit bir perde çekildiği de olur. Tek bölmeli olan bu evlerde hayvanlar evin yanında, etrafı fazla yüksek olmayan taş duvarlarla çevrili bir yere konulur.
