Çayeli Sevdası(Şiir) 
Erkenden uyansam bir yaz sabahı, 
Çıksam şu Kuspa'nın yücelerine. 
Unutsam saati, dakikaları, 
Baksam Çayeli’nin gecelerine. 
Gözlerimde kalsa yeşilin izi, 
Seyretsem Rize’yi, Karadeniz’i. 
Mayısta açarken çayın filizi, 
Aksam şiirlerin hecelerine...
Ne insanlar geldi, geçti buradan,
Benden selam olsun nicelerine...

Adem İmdat Kesici

ÇAYELİ ENVANTERİ 
Yemen’de Mapavri Taburu: 837 Kişi
Seferberlik Şehidi: 1677 Kişi
Birinci Dünya Savaşı, İstiklâl Savaşı, Çanakkale Savaşı ve Görev Şehitleri: 34 Kişi
İstiklâl Madalyası Alanlar: 11 Kişi
Asker Şehitlerimiz: 12 Kişi
Polis Şehitlerimiz: 4 Kişi
Hemşinli Sadrazam (1 Kişi)  Damat Mehmet Ali Paşa 

Başbakan (1 Kişi) Hemşinli Akçallardan Ahmet Mesut Yılmaz
Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri (1 Kişi) Fahri Kasırga
Başbakan Yardımcısı: 1 Kişi (Hayati Yazıcı) 
Bakanlık Yapanlar: 5 Kişi 
Huzuru Humayun (Padişahin Dini Danışmanı): 5 Kişi 
1- Ömer Lütfi Efendi 
2- Osman Hilmi Efendi
3- Osman Nuri Efendi 
4- Hamit Ferit Efendi 
5- Büyük İsmail Efendi
11 Medrese
33 Müderris
Sancak: 6

Osmanlı Döneminde Karadenizlilerin Servet ve Haysiyet Listesi’ne Göre Mapavri Nahiyesi Efendi ve Ağalarından Bazıları

 (1880 Senesi Trabzon Vilayeti Vukuat Cetveline Göre)

1- Şerifzâde Hacı Yusuf Ağa: Servet ve haysiyetçe birinci derecededir.

2- Hacı Osman Efendizâde Mustafa Efendi: Servetçe ikinci ve haysiyetçe birinci derecededir.

3- Haceoğlu İlyas Efendi: Servetçe üçüncü ve haysiyetçe ikinci derecededir.

4- Baltacıoğlu Abdi Ağa: Aynı şekilde.

5- Şerifzâde Abdi Ağa: Aynı şekilde.

6- Tüysüzoğlu Hacı Osman Ağa: Servet ve haysiyetçe ikinci derecededir.

7- Kâmil oğlu Ahmet Efendi: Aynı şekilde.

8- Tüysüz oğlu Eyüp Ağa: Servetçe ikinci derecede ise de haysiyetçe birinci derecededir.

9- Kürdoğlu Ali Efendi: Servetçe üçüncü derecede ise de haysiyetçe birinci derecededir.

10- Ayrıca; Sipahioğlu Osman Ağa: Servet ve haysiyetçe birinci derecededir.

11- Eksenoz Deresi Muhtarı Mahmut Ağa:  Aynı şekilde.

12- Hasan Fehmi Efendi, 1881 yılında Mapavri’de doğdu. Giritlioğlu İlyas Ağa’nın oğludur. Tirebolu kadılığına 12 Temmuz 1914’te becayiş yoluyla tayin olundu. Kaynak: (Sadık Albayrak, Son Dönem Osmanlı Uleması, II, İstanbul 1996, s. 70).


1880 Yılında Mapavri’deki 7 Ambardan 6’sının Sahiplerinin Adları Şöyledir:

1- Kara Ali İbrahim Ağa,

2- Hacı Gencağa oğlu Mustafa Efendi,

3- Hacıoğlu Mustafa Efendi,

4- Arnavutoğlu Topal Mustafa,

5- Ambar,

6- Hacı Ömeroğlu Muharrem, sonra Kazmaz Arif Efendi,

7-Kazmaz Harun Efendi.

Mühür: 23
Halk Şairi: 35 Kişi

Tescilli Tarihi Eser: 45
Çayeli'nin Adları: Mapaura, Mapabra, Mapavri, Çaybaşı, Çayeli

39. Kaymakam Görevde
15. Müftü Görevde
15. Belediye Başkanı Görevde
Tarihi Kemer Köprüler: 9 
Tarihi Kilise Kalıntıları: 8

Yüzölçümü: 473 km2

2014 Genel Nüfus Sayımına göre; 42.450

MAPAVRİ’DEN ÇAYELİ’NE TARİH - ETNİK YAPI -  ENVANTER

1- Mapabra - Mapaura (Ana Tanriça Suyu) Dönemi:

         Eski çağlarda KOLHİS kültür alanında ve eski Lazlar’ın yerleşim bölgesinde bulunan MAPAURA, Milattan Sonra I. yüzyılda ROMA İmparatorluğu egemenliğine girdi. 6. yüzyıldaki Laz Savaşları sonucunda, Roma / Bizans İmparatorluğu’nun Karadeniz sahilinin en son yerleşim noktası olma özelliğini kazandı.

2- MAPABRA DÖNEMİ: İ Ö 700’lerde Miletos’lularca Kuruldu.

3- Mapaura - Mapavri (Yapraklı) Dönemi:

            1204 yılında Bizans İmparatorluğu’nun geçici süreyle dağılması üzerine Trabzon’da kurulan Rum İmparatorluğu döneminde de Rum egemenliğinin doğudaki son kalesi olarak kaldı.

4- Mapavri’nin Osmanlı Devletine Katılması:

            1461’de II. Mehmet (Fatih)’in Trabzon’u Osmanlı topraklarına katılması üzerine MAPAVRİ, TÜRK yönetimine girdi. MAPAVRİ yaklaşık 50 yıl boyunca Osmanlı Devletinin Karadeniz kıyısındaki sınır noktası idi.

5- Mapavri Karyesi: 1583 Yılında Trabzon Vilayeti’nin Rize Kazasına Bağlı Mapavri Karyesi (Köyü) İdi.

6- Mapavri’nin Yağmalanması:

            1622’de Abaza Korsanlarının Saldırısına Uğrayarak Yağmalandı. (Şemsettin Sami, Kamasü’l Alam’da, Mapavri’den “Trabzon Vilayeti’nin Lazistan Sancağının Rize Kazası’na Bağlı Bir Nahiye” Olarak Söz Eder.)

1871’de Trabzon Sancağı’na Bağlı Mapavri Nahiyesi’dir.

7- Mapavri Nahiyesi: 1878’de Mapavri, Trabzon Vilayeti Lazistan Sancağı Nahiyesi İdi.         

8- Mapavri’nin Eskipazar Holonte (Holve Tepe) Dönemi:

            Enver Paşa, 1916’da Yayımladığı Bir Emirname İle Mapavri Eskipazar Nahiyesi Olmuştur.

9- 1. Dünya Savaşında Mapavri:

            I. Dünya Savaşı Sırasında İki Yıl Süreyle ( 1916–1917 ) Rus İşgali Altında Kalan Yöre 9 Mart 1918’de Yeniden Türk İdaresine Girdi. ( İlçeyi Rize’ye Bağlayan Sahil Yolu Rus İşgali Döneminde İnşa Edildi.)

10- Çoruh Vilayeti’ne Bağlanması: 1935’te Çoruh Vilayeti’nin Rize Kazası’nın Mapavri Nahiyesi Oldu.

11- Mapavri’den Çaybaşı’na: 1 Eylül 1944’te Eskipazar Nahiyesi Adından Vazgeçilerek Çaybaşı Adıyla İlçe Oldu.

12- Mapavri’den Çayeli’ne: 1946 Yılından Sonra İsmi Çay - Eli / Çayeli Olarak Değiştirildi.

            Çayeli İlçesinin İsmi Çay Kökünden Türemiştir. Yörede Çay Eli (Çayeli) Çay Diyarı Anlamına Gelmektedir.

            Mapabra – Mapaura - Mapauri – Mapavri – Holonte (Holve Tepe) - Eski Pazar (Eskipazar) - Çay Başı (Çaybaşı) – Çay Eli (Çayeli)

Mapabra – Mapaura: Ana Tanriça Suyu

Mapauri: Efendiler, Asiller, Rahipler

Mapauri – Mapavri: Yapraklı

Map: Demir

Avri: Demirci Avri

Pavri: Yapra

Mapavri’nin Adı:

         Çayeli yerleşiminin Bizans, Trabzon imparatorluğu ve Osmanlı imparatorluğu dönemlerinde kullanılan tarihi adı 'Mapavri' olup, Özhan Öztürk'e göre Lazca Mapauri 'Efendiler, rahipler' anlamına gelmektedir. Yazar, Bizans döneminde Rumların Lazlar ve diğer Kafkas halklarıyla etnik doğu sınırı olduğu ve Hıristiyanlık Trabzon üzerinden Kafkasya'ya yayıldığı için böyle isimlendirilişini iddia etmiştir.[3].

Tanıtım:

         Rize'nin 18 km doğusunda yer alır. Yüzölçümü 473 km2’dir. Doğudan Pazar, güneyinden Çamlıhemşin ve İkizdere, batıdan Rize merkez ilçeleri, kuzeyden Karadeniz ile çevrilidir.

Dar kıyı şeridi ve hemen arkasında yükselen, denize paralel sıradağlarıyla tipik bir Doğu Karadeniz kıyı ilçesidir. Büyük bir bölümü, Doğu Karadeniz Dağları’nın en yüksek kesimini oluşturan Rize Dağları’yla kaplıdır. Güney ucunda yükselti 2,000 m’yi aşar.

         Çayeli ve köylerindeki halk çeşitli Türkmen boylarından (Çepniler, Karamanoğulları) oluşur. Bazı dağlık köylerde ise bölgenin yerli halkı olan Hemşinliler oturur. Çayeli'nden sonraki ilçelerde ise (Pazar, Ardeşen, Fındıklı) Lazca da konuşulur.[1]

Yararlanılan Kaynaklar

________________

1-^http://www.yerelnet.org.tr/ilceler/ilce_belediye_koordinat.php?ilceid=198942

2-^ 'Türkiye İstatistik Kurumu 2012 genel nüfus sayımı verileri'. 13 Şubat 2013 tarihinde erişildi.

3-^ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. Genesis Yayınları. Ankara, 2011. 2.   Baskı s. 763. ISBN 978–605–54–1017–9

I. DÜNYA SAVAŞI VE MAPAVRİ/ÇAYELİ’NİN İŞGALİ

Osmanlı İmparatorluğu, Almanya ile arasında gizli bir ittifak anlaşması imzaladı. Almanya bu anlaşmaya dayanarak Osmanlı Hükümetini I. Dünya Savaşı’na sokmaya çalıştı. Yönetimde İttihat ve Terakki’nin sözü geçenleri vardı ve en ünlüleri Enver Paşa idi. Enver Paşa Almanya yanlısıydı. Savaşa sokulmak güç olmadı. Almanlar’ın Goeben (Yavuz) ve Breslau (Midilli) gemilerinin Karadeniz’e açılmasına izin verildi.

Osmanlı Bahriye Nezareti’nin onayıyla Rusya’nın Kırım Yarımadası’ndaki Sivastopol Limanı’nı topa tuttular. Bu olay Osmanlılar’ın Rusya karşısında savaşa girmesine neden oldu. Öteden beri doğuda huzursuzluklar vardı. Osmanlı Genelkurmayı Erzurum’daki ordunun önemli bir bölümünü sınıra kaydırdı. Bu arada İstanbul’da oluşturulan bir gönüllü alayı kasım başlarında Rize’ye, oradan da Mapavri’ye getirildi. Yöredeki Teşkilât-ı Mahsusa üyeleriyle birlikte

Rus Cephesi’ne gönderildiler. Teşkilat-ı Mahsusa örgütü uzun yıllardan beri hazırlık içinde olduğundan güçlü bir askeri yapısı vardı. Rus işgali altındaki Artvin’i kurtardılar. Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Ancak bir kaç ay sonra Aralık 1914′te Sarıkamış yenilgisiyle birlikte Rus birlikleri karşı saldırıya geçtiler, Artvin’i tekrar geri aldılar.

1915 yılı Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu için şiddetli savaşların olduğu bir yıl oldu. Ruslar, Karadeniz’deki Türk limanlarını denizden ve havadan sık sık bombardımana tuttular. Bu bombardımanlardan en çok zarar gören Rize ve ilçeleri (Mapavri, Atina) oldu. Ruslar Doğu Anadolu’yu ele geçirmek amacıyla ve Osmanlı Genelkurmayı’nın yöreye denizden yardım göndermesini önlemek için kıyıyı ablukaya almıştı. Ruslar, Çanakkale Cephesinin kapanmasından sonra bölgeye getirilecek III. Ordu’nun büyük olasılıklarla Trabzon, Rize Limanları’ndan sevk edileceğini düşünüyor, bunu engellemeye çalışıyordu.

Ruslar 17-20 Kasım 1914′te 23 parçalık bir donanma ile kıyı boyunca bombalama yaparak Trabzon’a geldiler. Halk bombalamadan kurtulmak için mevzi yerlerde siperleniyordu. Sahildeki bu faaliyetlerin yanı sıra kara hududumuzdan da saldırıya geçtiler.

25. piyade taburu ile harekâtı başlattılar. Bizim ise Hopa’da hudut taburu ve Ali Rıza Bey çetesi ile gönüllülerden oluşan müfrezemiz mevcuttu. Bu taburumuza Karadeniz sahilindeki şehir ve kasabalardan gönüllüler de katıldılar. Ruslar’ın yanında bir de Ermeni çeteleri vardı. Yöredeki faaliyetleri bilindiğinden Ermeniler’e karşı daha önce oluşmuş olan gönüllü çeteler, tabura iltihak ettiler. Artvin ve Borçka’yı ele geçirdik. Murgul’da düşmanı perişan ederek 4 Rus Bölüğü esir alınır. Ruslar kumandanlarını değiştirerek General Lyakhov’u Batum ve çevresinin korumasına atarlar.

Midilli’nin himayesindeki nakliye gemilerimiz Trabzon Limanı’na gelerek cephedeki askerimize yiyecek sevk ettiler. Milisler ve ordumuz sınırı geçerek Batum’a ilerlerler. Bu başarı Erzurum Cephesi’nde sevinç yaratır. İstanbul’dan, Mecidiye, Berk, Peyk muhripleri ile bölgeye Türk taburları sevk ederek, doğuda bulunan Enver Paşa’ya destek verirler. Ancak Trabzon Limanı’nın Ruslar’ca mayınlanmış olması yüzünden kuvvetlerimiz Rize Limanı’na çıkarlar. (9 Aralık 1914′te). Yavuz ve Berk, Batum’u bombalamak üzere Artvin’e yönelirler. Ardahan ele geçirilir. Batum’a büyük zarar verirler. Gaz depoları alev alır. Ancak 1915′te Sarıkamış Harekâtı ağır hava koşulları yüzünden başarısız geçer, hezimete dönüşür. Doğu Cephesi, Karadeniz’den gelen ikmal yollarının kesilmesi, salgın hastalık ve soğuk nedeniyle savaştan önce düşer. Ruslar, Doğu Karadeniz’i ele geçirmek üzere yeniden takviye birlikler alarak harekete geçerler. Gönüllü birliklerin yetersizliği açıktı.

Yavuz ve Midilli’nin Karadeniz’e açıldığını haber alan Rus muhripleri üstlerine dönerken, artık talih onlardan yana dönmüştü. Ruslar ilerleyişlerini sürdürdüler. 27 Martta Artvin düşer. 28 Martta Avni Paşa Lazistan yöresi kumandanlığına atanır. Emrine Stanga Müfrezesi (Alman), Teşkilat-ı Mahsusa Alayı, Trabzon Seyyar Jandarma Alayı verilir. Ali Rıza Bey’in kumandanlığına atandığı Teşkilat-ı Mahsusa Alayı 3 taburdu. I. Tabur Komutanlığına Yüzbaşı Veysel Bey, II. Tabur Komutanlığına Yüzbaşı Adil Bey, III. Tabur Komutanlığına da Yüzbaşı Mehmet Ali Bey getirildi. Ayrıca alayın makineli tüfek bölüğüne Yüzbaşı Rafet Bey tayin edildi. Alay komutanlığı emrinde 3 çete bölüğü vardı. 14 Nisan 1915′te General Lyakhov Aşağı Çoruh Vadisi’ni ele geçirip Arhavi’ye yaklaştı. Bu sırada Yavuz tamir edilip Karadeniz’e tekrar sefere çıktığından bir yıl kadar Arhavi’nin işgali durduruldu.

Ne yazık ki 16 Şubat 1916′da Erzurum işgal edilince Rus kuvvetleri Arhavi’deki Türk kuvvetlerine saldırmaya başlamıştı. Karadan tugay ve alayları, denizden 7 muhrip, Gambot ve Rostislav zırhlılarıyla Rus Donanması hücuma geçer. Denizden yağdırılan güllelerle 500 Türk askeri şehit olur. Askerlerimiz Fındıklı (Viçe)’ye doğru geri çekilmeye başlarlar. Karşı taarruzlar tertiplenirse de etkili olmaz. 19 Şubat’ta Fırtına Deresi’nin batı yakasında bir savunma hattı oluşturulur. Trabzon’a kadar tüm il ve ilçelerden gelen gönüllü insanlar, bu savunmaya katılırlar.

Denizden yapılan Rus bombardımanı sonucu sahil mıntıkasında müdafaa yapan Teşkilat-ı Mahsusa Alayı’nın 2/3′ü şehit olur. Böylece Fırtına Deresi’ndeki cephemiz, Rus filosunun denizden yaptığı bombardıman karşısında pek az dayanabildi. 3 Martta yenildik. 4 Mart 1916′da Pazar (Atina) ilçesine denizden çıkartma yapılarak 2 bölüğümüzü esir alırlar ve Pazar’ı işgal ederler. Oradaki Türk kuvvetleri sargıya düşmemek için bir kısmı dağlara doğru, bir kısmı da batıya, Çayeli-Rize doğrultusunda geri çekilmeye başlarlar. Çamlıhemşin üzerinden dağları aşarak Çayeli’nin Kaptanpaşa yöresinde gelir askerlerimiz. Ruslar 5 Mart 1916′da Çayeli’ne çıkartma yaparlar. Artık bu güzel belde de işgal altındadır ve Rus çizmeleriyle ezilmektedir.

ÇAYELİ’NİN İŞGALİ VE SONRASI

          Ruslar 5 Mart 1916′da Çayeli’ni denizden ve karadan kuşatarak işgal ederler. Donanmalarının desteğiyle karaya asker çıkarırlar. Çayeli önlerinde altı düz büyük gemileri, çevresinde destroyerleri, en dışta da küçük kayıklarıyla demirlerler. Muhacir olarak göçen halka karşın geride kalan halk dağlara doğru kaçmışlardır. Çünkü Rus donanması sahili topa tutmuştur.

O günleri 1995 yılında 88 yaşındaki Sabri Avcılar’dan dinleyelim: 

         “Küçük bir çocuktum. Henüz çarşıya kendi başıma gidebiliyordum. Anam, ben, kardeşim evdeydik. Fırtına Deresi’nin orada şiddetli çarpışmalar olduğunu biliyorduk. Bir sabaha karşı Kemer Burnu’ndan Rus donanmasının dumanı göründü. “Ruslar geliyor” dediler. Hep beraber Galata’ya (Yalı Mahallesi) doğru kaçtık. 6 büyük gemi geldi, geçti. İkindiye kadar Gatala’dan denizi gözledik. Gemiler akşama doğru geri dönünce ”Gidiyorlar” sandık. Evlerimize indik. Ertesi sabah anam, ben, kardeşimle sofra kurduk, yemeğe oturuyorduk ki Ruslar gemileriyle dönerek denize doldurdular. Bu günkü Hükümet Konağı’nın orası hozandı. Büyük bir direk dikilmişti oraya, bir de beyaz sancak çekilmişti. Eğer bayrak indirilirse “Ruslar geliyor” demekti. O direk her yerden görünürdü. Biz de hep o direği kollardık. Atina ile Mapavri arasında iki telli bir hat ta vardı. Herhalde Atina (Pazar)’dan Mapavri’ (Çayeli)’ye oradan haber veriliyordu “Ruslar geliyor” diye…

        “Ruslar geliyor” denince yemeğimizi bıraktık, dağlara kaçtık. Bombardımana kalmamak için siperlendik. Geldiler, denizi tuttular. Şerifoğlu Camiinin oraya kayıklar çekilirdi. Hacı Yusuf Şerifoğlu’da kayığını çekmiş, üstünü örtmüştü. Ruslar, silâh ve asker sev-kiyatı yapıldığını düşünerek kayığı bombaladılar. Caminin burcunu çöktürdüler. Caminin yakınındaki Elmas Dayı’nın evini de ateşe tuttular. Ev yandı, kül oldu. Dört büyük baş hayvanda yandı. Kimse bir şey yapamadı. O zamanlar ağabeyim Ahmet, Şerifoğlu Ferhat, Ziya Efendiler, Zancel’den Ahmet Efendi (Karahan), İsmail Efendi, Trabzon’dan askerin erzağını alır, cepheye sevkiyatını yaparlardı.

        Ruslar denizden hem bombaladı, hem asker çıkardı, karadan gelen askerler çift çift evleri aradılar. “Herkes evinin önüne bayrak çeksin” dediler. Birer kâğıt verip evlerin önüne yapıştırmamızı istediler. Teslim olanlar çarşaf astılar. Hep astık. Ertesi sabah kalktık baktık ki bizim dereye (Aşıklar Deresi’ne) bir gecede ayak yaptılar, sabahtan baktık tahtalarını döşediler, araba geçmeye hazır… Biz kazma -kürekle yol yapacaktık! Ruslar hem yol yapıyor, hem harbediyordu. Biz ne yapacaktık? Hazırlık edecekti devlet, yol yapacaktı ki biz de harbe-debilsek… Devlet zamanında yol yapacaktı. Mustafa Efendi’nin (Şerifoğlu) evi boştu, göç etmişlerdi. Eve erzak deposu olarak patates, camiye de şeker doldurdular, kullandılar.

         Ayrıca Kadı’nın evini (Remzi Küçükislamoğlu’nun) şantiye ve atlarının bakım yeri olarak kullandılar. Mühendisleri Yusuf Şerifoğlu’nun (Bugünkü Şerifoğlu Çay alım evinin olduğu yer) evinde kaldılar. Bisikletle gider gelirlerdi. Neyse… Şafak söktü. Bir top… Bir top daha .. Mapavri siliklendi/sallandı. Korktuk, ağlamaya başladık. Bir top daha…

Denizden ve karadan askerini döktü. Büyükdere’nin ağzına iskele koydu, karaya askerini çıkardı. Artık esirdik. Bizim askerden çok askeri vardı. Karşı koyacak gücümüz yoktu. Sahilden Ğatala’ya/Yalı’ya telefon teli çekti. İşgal ettikçe ileri haber veriyor, teşkilatını kaldırıyordu”.

Ruslar 5 Mart’ta Çayeli’ni işgal ettiler demiştik. Bu arada Türk Kuvvetlerinin bir kısmı Çamlıhemşin üzerinden dağları aşarak Kaptanpaşa’ya varmıştı. Dağlardan gitmelerinin nedeni, denizden yapılan bombardımandan korunmak, menzil dışında kalmaktı. Askerimiz aç, yorgun ve silahsızdı. 9′lu tüfekler vardı ellerinde. Mermileri eriyor, üç-beş atıştan sonra kullanılmaz oluyordu. Ana birliklerimiz Erzurum’daydı. Dağlar üzerinden aşarak Erzurum’daki birliklere katılmak için geri çekiliyorlardı. Aç ve yorgun askerimizi yörenin ileri gelenlerinden Karaoğlu Ali Efendi halktan peynir, minzi, kavurma, mısır ekmeği toplayarak yedi-rir. Artan yiyeceği de çantalarına koydurur.

Halk, “Ruslar geliyor” diye evlerini terk etmiştir. Çayeli açıklarından yapılan bombardıman sonucu Kelağa’nın evi, Maden Konağı da yanar. O günlerde Limanköy’den kayıklara doldurulan askerler Çavuşoğlu’nun evinin orada karaya çıkarılır, Haremtepe’deki birliklerimize katılmaları sağlanır. Fakat kayıklar sahildedir. Ruslar kayıklarla birlikte o dolayda olan evleri de bombalarlar. Evler yıkılır. Kazmazlar’ın evine isabet eden patlamaz. Karaya çıkan Ruslar, Kazmazlar’ın evini resmi bina ve hastahane yaparlar.

Bundan sonrasını Mustafa Kazmaz’dan dinleyelim:

 “O vakit öyle bir ev yoktu. Ruslar bizim evi resmi bina yaptılar. Hastahane olarak kullandılar. Doktor bedava, ilaç bedavaydı. Tabii bizim ev bombalandığında biz tepelerin arkasına saklanmıştık. Top patlayınca başımızın üstündeki kızılağaç dalları, yaprakları döküldü. Evimize isabet eden mermi patlamadı. Halen oğlum (Kemal Kazmaz) o mermiyi saklar. O vakit bizim Türk kuvvetlerinin kumandanı Ali Rıza. Bey’di.

Ali Rıza Bey Kaptanpaşa’daki askeri kuvvetimize katılarak, Haremtepe üzerinden Rize’ye geçmek istiyordu. Rus kuvvetleri komutanına yazılı bir haber gönderdi. -”Harp mi edeceğiz, izin mi vereceksiniz” dedi. Savaşmayı her nedense göze almayan Rus Kuvvet Komutanı geçişe izin verdi. Böylece kuvvetlerimiz Haremtepe üzerinden Rize’ye geçtiler”.

Rus askerleri (Saltatlar) Kaptanpaşa’daki Türk gücünü imha etmek için Sabuncular Mahallesi’ne doğru ilerlerler. Azmanlı, Ayazlı sırtlarına gelince oradaki 30-40 evi yaktılar. Deniz kuvvetlerine: “Buraya kadar işgal ettik, Türk kuvvetleri önümüzde kalıyor” diye parola vermiş oldular. Deniz kuvvetleri de işaret verilen hattı dikkate alarak aşırtma toplarıyla yöreyi bombalamaya devam ettiler. Ruslar Azmanlı, Ayazlı ve Sırt’ta karargâh kurdular.

Yöre halkına “Evlerinize dönün, dönmeyenin evlerini yakarız” diye gözdağı verdiler. Yakıldığı bilinen evler arasında Kavranoğlu Şakir’in, Recep Ali Şeber’in, Ayazoğullarının (2 ev), Kotiloğullan’nın, Sarıibrahimler’in evleri vardır.

Artık yöre halkı tamamen teslim ve tutsaktır. 8 Mart 1916′da Rize’yi işgal eden Ruslar egemenliklerinin bilincinde, bu kutsal Türk topraklarını elde etmenin sevincinde yerleşik düzene geçmek üzere hazırlığa geçtiler. Nasıl ki Türkler bir zamanlar Karadeniz’i Türk gölü haline getirdiyse, Ruslar’da aynı şekilde Karadeniz’i Rus gölü haline getireceklerini sanıyorlardı.

Ruslar Çayeli’nde iki yıl kaldılar.

Bu süre içinde göçen göçmüş, diğerleri tutsak olarak yaşamını sürdürüyordu. Ruslar güçlerinden emin egemenliklerini sürdürüyorlardı. Yerli halkla iyi geçinerek onları yanlarına almak, uysallaştırmak, başkaldırıları önlemek istiyorlardı. Yine de evlerin erzağına, dükkânların mallarına el koydular. Hele Osmanlı Lirası bulsalar hemen alırlarmış.

Yol yapımına başladılar. Yerli halkı yol yapımında günde bir manat ve bir ekmek karşılığında çalıştırdılar. Zaten yoksul olan halk için gelir kaynağı elde edilmiş oldu. Tuz bulamayıp hamurunu deniz suyu ile yoğuran insanlarımızın içinde bulunduğu yoksulluğun boyutunu vurgulamış oluyoruz, düşünen insanların anlayışına aktarıyoruz.

Yine Ruslar muhacirliği (göçerliği) önlemek için sık sık “evlerinize dönün” çağrısı yapıyordu. Sabri Avcılar’ın naklettiğine göre arada iki kanatlı bir uçak gelirmiş (Planör olabilir). Gökten kâğıt dökmüş. Kâğıtlarda göçen ailelere yönelik olarak şöyle yazıyormuş: “600 senelik hükümetinizin köprüsü bile yok ta hâlâ peşine gidiyorsunuz. Nereye gidiyorsunuz? Dönün geri.” Bu hem propaganda hem tebliğ içerikli yazıydı. 600 senedir yolu yoktu, köprüsü yoktu ama bağımsızdı, kendine buyruktu.

Zaman zaman gece yarıları evlere baskın düzenleyip, halkı dışarı dökerlerdi. Asker gibi dizer, sayar, tutanağa geçirirlerdi. Çocuk, kadın, yaşlı insanlardan oluşan aileler öldürüleceklerini düşünür, ağlarlardı. Çoğu da “bizi kesecekler” diye korkardı. Sonra serbest bırakırlar, giderlerdi. Çok geçmeden yeniden gelerek aynı işlemi tekrarlardı. Tüm amaçları asker bulmaktı. Yöre halkının oluşturabileceği sivil gücü engellemek, baştan atik davranarak direnci kırmak düşüncesindeydiler.

Kadınlar, Rus askerlerinin genç kadınlara, körpecik kızlara sataşmalarını engellemek için yüzlerine kömür karası sürdürürdü. Kimi de raflardaki sahanlara yöreye özgü çeşitli meyvalar, yiyecekler koyar, askerleri oyalama taktiği güderlerdi. Yerli halktan parayla yiyecekte alırlardı. En çok yumurta ve süt isterlerdi. Sabuncular Mahallesi sakinlerinden Gülsün Yanar’ın evine giren Rus askerlerinden biri izinsiz olarak süt dolu kazana başını dayamış, içmeye başlamış.

Yemen şehidinin kızı olan Gülsün Yanar kızmış, yörede herik diye anılan çapayı almış, Rus askerinin beline indirmiş. Saltat oraya yığılmış kalmış. Arkadaşları toplayıp götürmüşler sonra. (Hanife Yanar’dan aldık) Yine Ali Sükas ve ibrahim Ayaz’ın naklettiğine göre Sabuncular Mahallesi eşrafından, hali vakti yerinde bir kişi olan, yörenin ileri gelenlerinden bilinen Kara’nın Mehmet’in evine girmişler. O zamanlar çok az ailede bulunan dikiş makinesini almışlar, kullanıp geri vereceklerini söylemişler. Vermemişler. Daha sonra geldiklerinde de ahırdan süt verimi yüksek olan ineğini almışlar. Mehmet Efendi kızmış, Saltatlar’a gidip ineğini geri vermelerini söylemiş. Aralarında tartışma çıkmış. Ermeni kökenli olan saltat Kara’nın Mehmet’i oracıkta vurmuş, Mehmet ölmüş. Diğer Rus askeri de Ermeni’yi vurmuş. Mehmet’in ailesine haber vermişler. Ölüsünü alıp, dini törenle toprağa vermişler. (Bu olay Ali Sükas ve İbrahim Ayaz tarafından bize aktarılmıştır).

Yine Yaka Mahallesi’nden bir adam (ismi belirlenemedi), balık tutmuş kayığını kıyıya çekmiş. Kayıkta iki de tüfeği varmış. Adamcağız çevrede dolaşan Rus askerlerini görünce “ne olur, ne olmaz” diyerek kayıktan tüfeğini almış. Rus askerlerinden biri Ermeni kökenli imiş. Adamcağızın tüfeğini aldığını görünce kendi tüfeğini ateşleyerek o kişiyi şehit etmiş. İlginçtir Ruslar’da Ermeni askerini öldürmüşler. (Sabri Avcılar’dan dinledik)

Bir başka olay da şöyle gerçekleşir:

Ermeni askerin biri Büyükdere’ye yakın bir yerde Türk kadınına saldırmış. Kadın kendini askerin saldırısından kurtarmak için durmadan karşı koyuyormuş. Bunu gören Rus askerleri ateş edip Ermeni’yi vurmuşlar. Hemen oracıkta bulunan ceviz ağacının altına gömmüşler.

Bütün bu anlatımlardan sonra aklımıza şu soru gelebilir: Ruslar neden yöre halkına iyi davrandılar? Bu sorunun yanıtını, yine aynı kaderi paylaşan, bizim gibi Rus işgali altında bulunan, ülkemizin diğer güzel bir beldesi olan Sürmene’de geçen tarihi olaylara bakarak araştırmak gerekir. “SÜRMENE” adlı kitaptan aldığımız olayla izah etmek yerinde olur.

Olay aynen şöyledir:

“Sürmene’de karargâh kuran Ruslar’ın başında albay ayarı Okra Naçarnik adlı bir yönetici vardı. Okra Naçarnik, ilk icraatlarından biri olarak, Sürmene köylerinden Türk ve Rum temsilcileri toplayarak bir konuşma yapmış. Konuşmasını özetleyenler: “Bundan böyle Çar İdaresi’nin kanunlarının geçerli olduğunu ve bu kanunların halkı, Hıristiyan - müslüman diye ayırmadan herkese eşit uygulayacaklarını vurgulamış.      

“Kesinlikle Silah taşımayacaksınız ve bulundurmayacaksınız, aksi olursa şiddetle cezalandırılacaksınız, bir şikâyet olursa doğrudan Rus makamlarına ileteceksiniz” demiş.

Ayrıca: “Askerlerimin içinde Ermeniler vardır, bunlardan size zulüm yapan varsa, şapkasında bir numara vardır, o numarayı bana getirin, o askeri en şiddetli şekilde cezalandıracağım” der. Çar yönetiminde hıristiyan-müslüman ayırımı yoktur, herkes eşittir diyerek orada bulunan Rumlar’a dönmüş: -”Size söylüyorum Rumlar, biz burayı müslümanlardan aldık, Sizler ve bizler hıristiyan olduğumuz için farklı davranacağımızı ummayın. Şimdiye kadar müslümanlarla kardeş gibi yaşadınız, bundan sonra da böyle olacak”, diyerek müslümanlara dönmüş: -”Çar İdaresi size adil davranacaktır. Rumlar’la iyi komşuluk yapın” demiş. Buradan da anlaşılacağı üzere olay çıkması idare etmeyi güçleştireceği gibi işgal edilecek alanların genişletilmesini de geciktirecekti. Bu durum işlerine gelmezdi. Büyük Rus idealini bir an önce gerçekleştirmek istiyorlardı. Diğer bir olay da şimdi rahmetlik olmuş olan Yüzbaşı Temel Ağa’nın kızı Şahinnaz Avcı’nın ailesine aktardığı anılardır.

Rus işgali ile birlikte Yüzbaşı Temel Ağa (Kalyoncu) ailesini göç ettirir. Aile bireyleri Samsun’a kadar giderler. Rum-lar’ın Türkler’i toplayıp nasıl toplu imha ettiklerini anlatmış. Giresun’a yaklaştıklarında limana çekilmiş, içi fındık dolu Türk gemilerinin bir uçak tarafından tutuşturulmuş yağlı paçavralarla üstlerine atılarak nasıl yakıldığına tanık olmuşlar. Oysa Türk anası kendi azığı olan sepetindeki fındığı dahi asker evlâdına yürekten uzatıyor, cepheye öyle gönderiyordu. İnanıyoruz ki bu ve bunlara benzer çok sayıda olay yaşanmıştır, Ancak birer canlı tarih olan bu insanlar birer birer dünyamızdan göçüp gitmişler, anılarını da beraberlerinde götürmüşlerdir.

Biz araştırmalarımız sonunda halen yaşamakta olan, o günleri bugünün tazeliğinde yüreklerinde ve belleklerinde tutan değerli insanlarımızla buluştuk, sorduk, anlattılar. Sitem ettiler. -”Bugüne kadar soran olmamıştı” dediler. Bu değerli insanlarımızın şahsında tarihimiz bizden görev bekliyor. Not: Çayeli halkının hatırladığı Rus gemilerinden diğer ikisi Mariya ve Katerina destroyerleridir.

ÇAYELİ’NİN RUS İŞGALİNDEN KURTULUŞU

          Ruslar iki yıl kaldıkları bu topraklarda kesin yerleştiklerini düşünerek çalışmalarını sürdürdüler.  Halkla iyi ilişkiler kurmaya çalıştılar. Çıkacak her sorun onları yoracaktı. Ermeniler’in yörede yaptığı vahşiyane olayları bildiklerinden onlara  taviz vermediler. 7 Kasım 1917′de Kerensky Hükümeti’ni deviren ve Bolşevik-Komünist olarak yeni bir rejim oluşturan Lenin, ihtilâlin ertesi günü barış kararını açıkladı.

Rus askerlerinin de cephelerde yorgun düştüğü, savaştan bıktığı, yer yer çözülmeler yaşadığı açıktı. Lenin’in rejimi yerleştirirken savaş sorunlarıyla uğraşacak zamanı yoktu. Rus askerleri cephelerden geri dönüyordu. İçinde bulundukları karmaşık dönemde Ruslar, Almanlar’la barış istediler. 15 Aralık 1917′de Brest-Litovsk şehrinde Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Rusya arasında bir mütareke yapıldı. Buna göre Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasındaki savaş haline son veriliyordu. Bu anlaşma üzerine Ruslar iki yıl kaldıkları Türk topraklarından geri çekiliyorlardı. Giderlerken silahlarını arabalarının altında, tahta bölümlerin içinde saklamaya çalıştılar. Bunu farkeden halkımız bu silahlara el koydu. Arabalarını devirdi. Ruslar 5 Mart 1916 da Çayeli’ni denizden ve karadan işgal etmişler.

9 Mart 1918’de Türk askeri olaysız, Çayeli’ni teslim almıştır.

Artık yöre halkı tutsaklıktan kurtulmuştu. Ancak içleri buruktu. Çünkü koca bir imparatorluk Sevr Anlaşmasıyla paramparça edilmiş, ulusumuz top yekûn bağımsızlığını yitirmiş, bütün kaleleri zaptedil-mişti. Memleketin içinde bulunan yöneticiler gaflet uy-kusundaydı. Asırlardır baş eğdirilememiş Türk halkı bu tutsaklığı kabul edemezdi. Kendini yönetecek insanı yine kendi bağrından çıkaracaktı. “Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini. Bulunur kurtaracak bahtı kara maderini”… Diyerekten, milletçe Atatürk’ün izinde o kutsal mücadeleyi verecekti.

ÇAYELİ’NDE ŞEHİTLİK ADIYLA BİLİNEN YER

         Çayeli’nde Şehitlik adıyla bilinen yer Büyükdere mevkiine yakın, Sabuncular Mahallesi güzergâhı üzerinde, iki kişilik bir mezarlıktır. Resmi kayıtlarda bu konuda hiçbir bilgiye rastlanmamıştır. Şehitlerin kim oldukları belli değildir. Ancak yaptığımız araştırmada bilgisine başvurduğumuz kişiler olayı bizzat yaşadıklarını ifade ederek özetle şöyle anlatmışlardır: Muhacirlik günlerinde herkes göçüyordu. Yaya olarak yol alıyor, yoruldukları yerde konaklıyorlardı. O yerdeki ilçe halkının terk ettiği evlerde kalıyor, erzaklarını kullanıyorlardı. Sonra yeniden göçüyorlardı. O iki kişi de muhacir idi. Fakat biri sivil, biri asker giysiliydi. Sivil olan Hopa’lıydı.

       İkisi birden yoldan aşağı inerlerken Rus askerleriyle karşılaştılar. Ruslar çapraz ateş içine aldıkları bu insanları orada Şehit ettiler. Uzun süre yanlarına kimse yaklaşamadı. Sonra yörenin ileri gelenleri ile Kalafat Hoca gelip, Şehit olan bu iki insanı üzerlerindeki elbiselerle birlikte vuruldukları yerde gömdüler. (Tanık olup bu olayı anlatanlar Ali SÜKAS ve İbrahim AY

İSTİKLÂL MADALYASI ALAN ÇAYELİLİ KAHRAMANLAR

İnancımız odur ki, bu yurdun gerçek evlatları Vatanı için canlarını seve seve verirlerken ödüllerinin Ülkenin bağımsızlığı olacağını biliyorlardı. Kendilerinden sonra gelecek kuşaklara bir yurt bırakmak onlar için ölüme değer ve kutsal bir olaydı. Bu nedenle binlerce gencimiz, vatanseverimiz cephelerde can vermiştir.

Çayeli (Rize) Askerlik şubesinde yaptığımız araştırmada; şehit ailelerinin evlatlarının başvurusu sonucunda, 11 kişinin resmen kayıtlı “İstiklal Madalyası” aldığını belirledik. Bu satırlarda, ölen binlerce insanın içinden yalnızca (11) sinin adını tarihe mal olmak üzere kaydetmekle, bir haksızlık yapmış olacağımızı düşündük. Çünkü ONLAR MADALYA İÇİN ÖLMEDİLER! Adsız birer kahraman olarak yattıkları kara toprakta rahatsız olmasınlar. Bırakalım anılarda rahat etsin Şehitlerimiz. Bizler onları yaptıklarıyla, bu Vatanda tarihin altın sayfalarında ve yüreğimizde yaşatalım, diye yazmıştık 1. baskıda.

ÇAYELİ’NDE RUSLAR’A İLK KURŞUN OLAYI

Çayeli’nde Ruslar’a ilk kurşun: Sabuncular Mahallesi sakinlerinden; Zeliha ile Mustafa (Halk arasındaki adı Hüseyin) SOFUOĞLU’ndan olma Nusret, 16–17 yaşlarının ataklığı ile gelen Rus askerlerine karşı koymak için silahını kapar, fişekliğini beline takar, annesinin direnişine aldırış etmez. Harun Kazmaz Efendi’nin Tepe denilen arazisinin Çakal Yuvası diye adlandırılan mevkiinde Rus’lara karşı Türk Askerlerinin kazdığı istihkâm mevzilerine girer. Türk askerleri geri çekilmiştir ve siperler boştur. Nusret,  düşman askerlerini ateşe tutar, Ruslar da cevap verir. Bir süre çatışırlar, sonra silahlar susar… Geçen zaman içinde ne ölüsü bulunur, ne dirisi. Esir mi alınmıştır, öldürülmüş müdür? Yörede ilk kurşunu attığı sanılan Nusret SOFUOĞLU bir daha geri dönmemiştir. Kendisinden hiçbir haber alınamaz. Yaptığımız araştırmada Çayeli Nüfus Müdürlüğü 1905 yılı kütük tesciline göre Eskipazar Mahallesi’ne kayıtlı olarak; Birinci Cihan Harbi, Çanakkale, Sarıkamış ve Görev Şehitleri arasında Sofuoğlu, Nusret, baba adı Mustafa, ana adı Zeliha, 1892 doğumlu olup Şehit olarak kaydı bulunmaktadır. (Aktaran: İbrahim Ayaz) Çayeli İlçe Yıllığı ‘95’ten iktibas edilmiştir.

KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE MAPAVRİ

           Ruslar’ın çekilmesinden sonra, bölgede siyasi emelleri olan Rumlar ve Ermeniler harekete geçtiler. Rumlar Karadeniz Bölgesini, Ermeniler Doğu Anadolu Bölgesi- Trabzon’u kendilerine mal etmek istiyordu. Bu amaçla çeteler oluşturdular ve bölgedeki bir çok köye baskın düzenlediler, katlıamda bulundular. Halk ise Rus işgaliyle terk ettiği köyüne, kasabasına dönmeye başlamıştı. Ancak günlerce süren açlık, kıtlık, hastalık insanlarımızı parişan etmişti. Üstelik bir de devletin boşluğundan yararlanarak çeverede eşkiyalığa soyunup, soygunlar yapanlar vardı…

         Rumlar Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki siyasi yatırımlarına başlamışlardı. Pontus Devletini kurmak istiyorlardı. Ermeniler, Ermenistan hayali içindeydiler. Çeşitli yayınlarla taraftarlarına güç verirken, Avrupa’daki toplantılara katılıyorlar, desteklerini alıyorlardı. Bölgede silahlı birlikler, çeteler oluşturuyorlardı. 27 Nisan 1919’da bir Yunan torpidosuTrabzon Limanı’na gelerek muhacir Rumları, sözde Kızılhaç ekibi görünümünde karaya çıkardı. Büyük coşku ile karşılandılar. Yine Rumlar 5000 kişilik çetelerine çevredeki Rumlar’ın desteğini de vererek 25.000 kişilik güç oluşturdular. Osmanlı Jandarma birlikleri onlarla mücadelede başarısız kalıyordu.

         Ermeni’lere gelince 4 tümen, 4 alay ile 15.000’den fazla personele sahiptiler. Tüm bu oluşumlara karşın Doğu Cephemizde, T.B.M.M.’nin kısmı seferberlik ilan etmesiyle (9., 11., 12., ve 3. Tümenlerle, kolordu süvari ve topçu alayları, istihkam taburu ve milli kuvvetler dahil) Kazim Karabekir Paşa komutasındaki  15. Kolordu’ya bağlı 13.500 kişilik personel mevcuttu. Rumlar ve Ermeniler’in ayaklanması karşısında yer yer sivil müdafa grupları oluşmaya başladı. Kazım Karabekir Paşa 19 Nisan 1919’da Trabzon’a uğrayıp şöyle bir değerlendirmede bulundu. “ İngilizler her şeyi kontrol altına aldılar, Fransız mümessil ise dehşetli bir Türk aleyhtarı… Onların nüfuzu altındaki Muhafaza-ı Hukuk Mensupları namuskâr insanlar ama hiç bir nüfuza sahip değiller…

         19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Paşa Samsun’a çıkınca, Trabzon’da Milli Mücadele çalışmları başladı. Yerel cemiyetler birleşme kararı alarak Erzurum Kongresi’ne katıldılar. Ön kongre çalışmaları sırasında milli şuura sahip olmayan ve Devlet-i Osmaniye’den yana olanlar tasfiye edildiler. Kongreye Rize temsilcisi olarak Çamlıhemşinli Necati Bey katıldı. Mustafa Kemal Paşa’nın Havza Bildirgesi, Amasya Tamimi, Erzurum ve Sivas Kongreleri sonucunda ulusal birlik oluştu ve temsilciler Ankara’da 23 Nisan 1920’de toplanarak Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerini atmış oldular. Ardından topyekün bir savaşa girişildi. 

          Bizim Çayeli Askerlik Şubesi’nde yaptığımız araştırmada o döneme aitevrakların Milli Savunma Bakanlığı arşivine gönderildiğini öğrendik. Halen elde mevcut olan beş defterin de Osmanlı-Rus Harbi dönemine ait kayıtları içerdiğini yaptırdığımız çevirilerden anlamış bulunmaktayız. Resmi kayıtlar olmadığından ne kadar askerin hangi birliğe, ne zaman sevk edildiğini maalesef öğrenemedik. Zaten yıllar süren Osmanlı-Rus Harbi’nde binlerce gencimiz kırılmış, ülkenin adeta genç nüfusu kalmamıştı.

       Süleyman Nazif “Rus Kimdir, Moskof nedir” adlı makalesinde şöyle der: “Anadoluda hiçbir hane yoktu ki fertlerinden biri veya bir kaçı bir Rus Harbi’nde Şehit olmuş olmasın…” Ülkemizin diğer bölgelerinde olduğu gibi Çayeli halkı da bu acıları yaşamış, binlerce gencini, hatta bir evden 4 kardeş olmak üzere ŞEHİT vermiş, sayısız evladı öksüz kalmıştır. Yine nice kahramanlar İstiklal Harbi’ne katılarak vatan uğruna can vermeyi göze almışlardır. Bütün bu etkinliklerin ilçemizde ne gibi oluşumlara yol açtığını anlamak için araştırmada bulunduk.